| <-7. Το βυζαντινό κατάλοιπο στην τουρκική Ανατολία | Εικόνες-> |
Ανακεφαλαίωση
Η τουρκική κατάκτηση της Μικράς Ασίας και ο εξισλαμισμός των κατοίκων της περιοχής αποτελούν το τελευταίο σημαντικό στάδιο στην ιστορία του Ελληνισμού έξω από την ελληνική χερσόνησο. Η επέκταση των ελληνικών πολιτιστικών ορίων πέρα από την κυρίως Ελλάδα άρχισε νωρίς, αγκάλιασε την Ανατολική Μεσόγειο στους ελληνιστικούς χρόνους και ρίζωσε βαθιά κατά τη διάρκεια τριών αιώνων ρωμαϊκής αυτοκρατορικής εξουσίας. Κατά συνέπεια, η διαδικασία εξελληνισμού, αν και επιφανειακή εκτός των μεγάλων αστικών κέντρων στη Συρία και την Αίγυπτο, ήταν βαθιά σε μεγάλο μέρος της αστικής και αγροτικής Ανατολίας μέχρι τον 6ο αιώνα της χριστιανικής εποχής. Τα γεωγραφικά όρια αυτού του μεσαιωνικού ελληνικού πολιτιστικού κόσμου στην Ανατολική Μεσόγειο καθορίστηκαν στη συνέχεια από στρατιωτικούς αγώνες με τα διάφορα ισλαμικά κράτη. Η αυτοκρατορία Ουμαγιάντ προκάλεσε την πρώτη σημαντική συρρίκνωση των βυζαντινών πολιτικών και πολιτιστικών ορίων με τις κατακτήσεις του 7ου αιώνα, αλλά μετά την απώλεια της Συρίας και της Αιγύπτου, η Βυζαντινή και η Ισλαμική Αυτοκρατορία πέτυχαν μια ισορροπία, εντός της οποίας σημαντικό μέρος της Ανατολίας παρέμενε ελληνικό στη γλώσσα και την θρησκεία. Οι εισβολές των μουσουλμάνων Τούρκων τον 11ο αιώνα ανανέωσαν τη διαδικασία της μουσουλμανικής αύξησης σε βάρος της ελληνικής χριστιανικής κοινωνίας, διαδικασία που ολοκληρώθηκε τον 15ο αιώνα. Τότε πια οι Τούρκοι είχαν καταστρέψει την αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και τα εκβυζαντινισμένα σλαβικά κράτη των Βαλκανίων, ενώ με τον εξισλαμισμό-εκτουρκισμό της Ανατολίας είχαν περιορίσει τον ελληνικό κόσμο σε μεγάλο βαθμό στα νότια Βαλκάνια. Ο κύκλος επέκτασης και συστολής, ο οποίος είχε αντέξει για περισσότερες από δύο χιλιετίες, επέστρεψε τελικά στο αρχικό σημείο αναχώρησης.
Το παρόν βιβλίο, το οποίο επικεντρώνεται σε αυτήν την ύστερη φάση της ελληνικής περιστολής, επιχειρεί να περιγράψει τους κρίσιμους παράγοντες στην παρακμή του Μεσαιωνικού Ελληνισμού και τη συνακόλουθη διαδικασία του εξισλαμισμού στην Ανατολία. Τα βασικά συμπεράσματα μπορούν να αναφερθούν ως επτά αλληλένδετες απόψεις:
1. Ο Ελληνισμός της Ανατολίας, ή το μεσαιωνικό ελληνικό πολιτιστικό στοιχείο της Ανατολίας, ήταν ποσοτικά και ποιοτικά σημαντικό κατά τη βυζαντινή περίοδο. Έτσι η τουρκική κατάκτηση και ο εξισλαμισμός της Μικράς Ασίας αντιπροσωπεύουν κάτι περισσότερο από αρνητικό ιστορικό γεγονός, γιατί οι εισβολείς έπρεπε να υποτάξουν και να απορροφήσουν μια δυναμική κοινωνία.
2. Οι Τούρκοι δεν υπέταξαν πλήρως τη χερσόνησο ούτε την υπέβαλαν σε πολιτική ενοποίηση μέχρι το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα.
3. Η φύση της κατάκτησης και της εγκατάστασης προκαλούσε σημαντική εξάρθρωση και καταστροφή στη βυζαντινή κοινωνία. Η τουρκική κατάκτηση διήρκεσε σχεδόν τέσσερις αιώνες, χρόνος κατά τη διάρκεια του οποίου η μία, ενοποιημένη, σταθερή βυζαντινή διοίκηση αντικαταστάθηκε από αμέτρητες, μικρότερες ασταθείς πολιτικές οντότητες, που βρίσκονταν σε σχεδόν σταθερή κατάσταση πολέμου μεταξύ τους. Έτσι μεγάλο μέρος της Ανατολίας μετατράπηκε σε σκηνή συνεχών στρατιωτικών συγκρούσεων. Αυτή η κατάσταση και η μουσουλμανική ηγεμονία ασκούσαν διαβρωτική δράση στους δεσμούς και τα συναισθήματα που κρατούσαν τις χριστιανικές κοινότητες ενωμένες, προετοιμάζοντας έτσι τα μέλη για θρησκευτική μετατροπή. Αν και υπάρχουν στοιχεία για εκτεταμένη μετατροπή χριστιανών την πρώτη περίοδο, στα μέσα του 13ου αιώνα οι χριστιανοί της Ανατολίας αποτελούσαν ακόμη μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ίσως ακόμη και την πλειοψηφία.
4. Τα πολιτικά και ιστορικά γεγονότα των τουρκικών κατακτήσεων στη Μικρά Ασία κατέστρεφαν την ελληνική εκκλησία ως αποτελεσματικό κοινωνικό, οικονομικό και θρησκευτικό θεσμό. Με δεδομένο το γεγονός ότι η θρησκεία διείσδυε και πρακτικά διαμόρφωνε κάθε σχεδόν πτυχή της μεσαιωνικής κοινωνίας, η απότομη παρακμή της εκκλησίας ήταν απόλυτη καταστροφή στην εξαφάνιση του βυζαντινού χαρακτήρα της Μικράς Ασίας.
5. Η χριστιανική κοινωνία, η οποία είχε υποστεί τέτοια αναστάτωση και εξάρθρωση ως αποτέλεσμα των τουρκικών εισβολών, απομονώθηκε από τον καρδιακό παλμό της δικής της κουλτούρας στην Κωνσταντινούπολη και στερήθηκε εκκλησιαστική ηγεσία στις επαρχίες. Έτσι ήταν ώριμη για απορρόφηση στη νέα ισλαμική κοινωνία. Αυτό ήταν σε μεγάλο βαθμό έργο των ισλαμικών θεσμών που υποστηρίζονταν από την πολιτική και οικονομική εύνοια των διαφόρων τουρκικών ηγεμονιών. Αυτοί οι μουσουλμανικοί θεσμοί (βασισμένοι με ασφάλεια στα οικονομικά υπάρχοντα και έσοδα που ανήκαν στο παρελθόν στη χριστιανική εκκλησία), σημαντικότερος από τους οποίους ήσαν τα τάγματα των δερβίσηδων, ολοκλήρωσαν τον πολιτιστικό μετασχηματισμό μετατρέποντας τους χριστιανούς στο Ισλάμ.
6. Οι μεγάλες στρατιωτικές καταστροφές προκαλούσαν σημαντική ποικιλία αιτιολογικού εξορθολογισμού μεταξύ των χριστιανών της Ανατολίας. Σε ορισμένους, οι στρατιωτικές κατακτήσεις των Τούρκων αποδείκνυαν τη θρησκευτική υπεροχή του Ισλάμ απέναντι στον Χριστιανισμό. Άλλοι έβλεπαν στις βυζαντινές ήττες είτε τη θεϊκή τιμωρία μιας σφάλλουσας κοινωνίας, ή το χιλιαστικό τέλος της ανθρώπινης ιστορίας, είτε μια απρόσωπη τύχη, που ύψωνε αυθαίρετα και ταπείνωνε αυτοκρατορίες. Πολλοί, είτε θρησκευτικής είτε κοσμικής ιστορικής προδιάθεσης, ικανοποιούνταν με την προοπτική ότι την υποδούλωση των Ελλήνων, ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα, θα ακολουθούσε η ανάσταση της ελληνικής χριστιανικής αυτοκρατορίας.
7. Η βυζαντινή κουλτούρα στην Ανατολία, αν και εξαλειφόταν στο επίπεδο της επίσημης κουλτούρας από τον ισλαμικό Υψηλό Πολιτισμό (Hochkultur), έπαιζε καθοριστικό ρόλο σε μεγάλο μέρος της τουρκικής λαϊκής κουλτούρας ή Κατώτερου Πολιτισμού (Tiefkultur).
Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί ένα προφανές παράδοξο. Αν και τόσο η Ανατολία όσο και τα Βαλκάνια κατακτήθηκαν και υποτάχθηκαν για αιώνες στην τουρκική κυριαρχία, τα Βαλκάνια, σε αντίθεση με την Ανατολία, παρέμεναν κυρίως χριστιανικά. Με πρώτη ματιά, βλέπουμε ότι η τουρκική παρουσία στα Βαλκάνια διήρκεσε τέσσερις περίπου αιώνες, ενώ στην Ανατολία διήρκεσε εννέα αιώνες. Έτσι μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο εξισλαμισμός στην Ανατολία ήταν πιο εκτεταμένος, επειδή οι δυνάμεις μετασχηματισμού λειτουργούσαν για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Αλλά αυτό δεν φαίνεται να είναι η πραγματική εξήγηση, επειδή ο μαζικός εξισλαμισμός των χριστιανών της Ανατολίας είχε ήδη συμβεί τον 15ο αιώνα, και το ποσοστό του χριστιανικού πληθυσμού ως προς εκείνο των μουσουλμάνων στην Ανατολία παρέμεινε σχετικά σταθερό στη συνέχεια (αν και τον 19ο αιώνα το ποσοστό των χριστιανών είχε αυξηθεί). Η απάντηση στην ερώτηση βρίσκεται σε συνδυασμό παραγόντων. Η τουρκική κατάκτηση των Βαλκανίων, που ξεκίνησε το 1354 και κορυφώθηκε με τη βασιλεία του Μωάμεθ Β’, δεν ήταν τόσο παρατεταμένη ή επαναλαμβανόμενη διαδικασία όπως ήταν στην Ανατολία, και ο τουρκικός αποικισμός (ιδιαίτερα των Τουρκμένων) δεν ήταν τόσο βαρύς όσο ήταν στην Ανατολία. Οι κατακτήσεις και ο αποικισμός πραγματοποιούνταν από μια έντονα συγκεντρωτική κυβέρνηση, που κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να αποκαταστήσει την τάξη στις κατακτημένες επαρχίες και να επιβάλει υπακοή στους Τουρκμένους, έτσι ώστε το κράτος να δρέψει τους περισσότερους καρπούς μιας οικονομικά παραγωγικής αυτοκρατορίας. Μεγάλης σημασίας ήταν το γεγονός ότι οι βαλκανικές χριστιανικές κοινότητες δεν είχαν αποκοπεί από την ηγεσία και την πειθαρχία του εκκλησιαστικού θεσμού τους για παρατεταμένη περίοδο. Ο Μωάμεθ, λίγο μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης ανασύστησε το ελληνικό πατριαρχείο ως κεφαλή όλων των Ορθόδοξων χριστιανών στις επαρχίες των Βαλκανίων και της Ανατολίας της αυτοκρατορίας του. Έτσι το πατριαρχείο, και ως εκ τούτου η Ορθόδοξη Εκκλησία, απολάμβανε πιο κανονική και ομοιόμορφη θέση στα τουρκικά εδάφη, απ’ ό, τι συνέβαινε πριν από το 1454. Μέχρι να καταστρέψει ο Μωάμεθ τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, ο πατριάρχης και η εκκλησία συνδέονταν με τους εχθρούς των τουρκικών κρατών, και ως εκ τούτου οι κληρικοί και οι περιουσίες της εκκλησίας στα τουρκικά εδάφη ήσαν νόμιμο θήραμα για τους Τούρκους. Παρά όλες αυτές τις πιο ευνοϊκές συνθήκες, Βαλκάνιοι χριστιανοί αποστατούσαν στο Ισλάμ σε μεγάλους αριθμούς, τόσο πριν όσο και μετά το 1453.
Οι τελευταίοι μεγάλοι πολιτιστικοί μετασχηματισμοί στη λεκάνη της Μεσογείου σημειώθηκαν, ταυτόχρονα, στα δυτικά και ανατολικά άκρα της, στις δύο παραμεθόριες περιοχές μεταξύ Χριστιανισμού και Ισλάμ. Σε κάθε περίπτωση πολιτικο-στρατιωτικά γεγονότα καθόρισαν την πολιτιστική εξέλιξη των χερσονήσων της Ιβηρικής και της Ανατολίας. Η ισπανική reconquista όχι μόνο απομάκρυνε το ισλαμικό πολιτικό κράτος, αλλά είχε ως αποτέλεσμα τον εκχριστιανισμό και εξισπανισμό του λαού. Η τουρκική κατάκτηση οδήγησε στον εξισλαμισμό και τον εκτουρκισμό των πληθυσμών της Ανατολίας και στην καταστροφή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η εξαφάνιση των ελληνικών στην Ανατολία και των αραβικών στην Ισπανία συνοδεύτηκε από την προσπάθεια γραψίματος ισπανικών στην αραβική γραφή και τουρκικών στο ελληνικό αλφάβητο. Ο ρόλος των προσφύγων και από τις δύο περιοχές ήταν ιδιαίτερα σημαντικός στον αγώνα μεταξύ Ισλάμ και Χριστιανισμού στη Μεσόγειο κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. Έλληνες πρόσφυγες διέφευγαν από τις τουρκικές κατακτήσεις και εγκαθίσταντο στην Ιταλία και τη Δύση, όπου συχνά παρακινούσαν τους Δυτικούς ηγεμόνες να θεσπίσουν σταυροφορίες με σκοπό την καταστροφή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Ισπανοί μουσουλμάνοι και οι Εβραίοι, απογοητευμένοι από τη μοίρα τους στην Ισπανία, μετανάστευαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπου αύξαναν την αντιχριστιανική γενική κατεύθυνση, για οθωμανική επέκταση στην Κεντρική Ευρώπη.
| <-7. Το βυζαντινό κατάλοιπο στην τουρκική Ανατολία | Εικόνες-> |