Πρόλογος του συγγραφέα

Η συγγραφή αυτού του βιβλίου προέκυψε από τη σύγκλιση δύο ενδιαφερόντων που με συναρπάζουν εδώ και καιρό: του εξελληνισμού της Ανατολικής Μεσογείου στην αρχαιότητα και της επί αιώνες αντιπαράθεσης των βυζαντινών και ισλαμικών κοινωνιών, των από κοινού κληρονόμων αυτής της ημι-εξελληνισμένης Ανατολικής Μεσογείου. Η παρακμή του Βυζαντινού Ελληνισμού και το φαινόμενο του εξισλαμισμού στην Ανατολία από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα επικεντρώνονται σε εκείνη την περιοχή και χρόνο, εντός των οποίων συγκλίνουν αυτά τα δύο ενδιαφέροντα για τελευταία φορά. Ίσως αυτό το εγχείρημα είναι υπερβολικά φιλόδοξο, καθώς περιλαμβάνει τεράστιο γεωγραφικό και χρονολογικό εύρος και διασχίζει τρεις επιστημονικούς κλάδους (εκείνους των βυζαντινολόγων, των ισλαμολόγων και των τουρκολόγων). Τώρα που αυτό το έργο τελείωσε, παίρνουν διαφορετικό νόημα τα λόγια που μου είπε ο Χέλμουτ Ρίττερ σε ένα εστιατόριο της Κωνσταντινούπολης το 1959 και τα οποία τότε μου φαίνονταν πρόκληση. Αυτός ο διάσημος ασιανολόγος μου είπε, απλά και ήρεμα, ότι θα ήταν αδύνατο να γράψω μια ιστορία αυτού του μεγάλου πολιτιστικού μετασχηματισμού. Οι δικές μου προσπάθειες, αναγκαστικά, περιορίστηκαν σε ορισμένες πτυχές αυτού του τεράστιου προβλήματος. Η έρευνα χρειάζεται επειγόντως νέες, λεπτομερείς ιστορίες για τα κράτη των Σελτζούκων, της Νικαίας, της Τραπεζούντας και πολλών από τα τουρκικά εμιράτα. Δεν υπάρχει καμία ολοκληρωμένη ιστορία των Ρουμ Σελτζούκων ύστερα από εκείνη του Γκορντιέφσκι (1941), της Νικαίας ύστερα από εκείνη των Μηλιαράκη και Γκάρντνερ το 1898 και το 1912, της Τραπεζούντας ύστερα από εκείνη του Μίλλερ το 1926. Η αρχαιολογία της βυζαντινής και σελτζουκικής Ανατολίας βρίσκεται ακόμη στα σπάργανα, και η απλή καθιέρωση των βασικών γεγονότων και των χρονολογιών τους σε αυτούς τους τέσσερις αιώνες παραμένει ανεπίτευκτη. Άγραφη παραμένει επίσης η ιστορία των αραβο-βυζαντινών σχέσεων και αντιπαραθέσεων στην Ανατολία, αν και το μνημειώδες έργο του Μάριους Κανάρ για τους Χαμντανίδες αντιπροσωπεύει σημαντική αρχή. Η ιστορία της παρακμής που προκάλεσε ο εξισλαμισμός στις αρμενικές, γεωργιανές και συριακές κοινότητες της ανατολικής Ανατολίας, αν και είναι απολύτως απαραίτητη, δεν έχει ακόμη γραφτεί. Τέλος μια συγκριτική μελέτη της λαογραφίας και των λαϊκών πολιτισμών των μουσουλμάνων και χριστιανών της Ανατολίας θα έκανε πολλά για να καλύψει τα μεγάλα κενά στις ιστορικές πηγές. Ο αριθμός και η έκταση αυτών των ζητούμενων από την έρευνα δείχνουν σίγουρα πόσο ατελές και ανεπαρκές πρέπει να είναι το παρόν έργο. Έχω επικεντρωθεί στη μοίρα και τον εξισλαμισμό του ελληνικού πληθυσμού στην Ανατολία, με αποκλεισμό των άλλων χριστιανικών ομάδων. Δεν υπήρξε καμία προσπάθεια παρουσίασης συμβατικής χρονολογικής ιστορίας γεγονότων, αλλά μάλλον η προσέγγιση ήταν θεματική.

Με χαρά αναγνωρίζω την υποστήριξη πολλών ιδρυμάτων που διευκόλυναν πολύ την έρευνά μου. Το Κέντρο Μέσης Ανατολής (Middle East Center) του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ μου επέτρεψε να ξεκινήσω την έρευνα ως ερευνητικός συνεργάτης του Κέντρου το 1959-60. Μια επιχορήγηση από το Harvard Center και το Dumbarton Oaks μου επέτρεψαν στη συνέχεια να περάσω ένα καλοκαίρι στο Dumbarton Oaks σε αυτό το πρώιμο στάδιο. Το ενδιαφέρον και η συμπάθεια του πρώην πρύτανη Φράνκλιν Μέρφυ και του διευθυντή της βιβλιοθήκης του UCLA Δρα Ρόμπερτ Βόσπερ οδήγησαν στη δημιουργία μιας αξιοσέβαστης βυζαντινής συλλογής βιβλίων και περιοδικών, που είναι απολύτως απαραίτητη για την έρευνα στη βυζαντινή ιστορία και η οποία προηγουμένως έλειπε από την πανεπιστημιούπολη του UCLA. Η Επιτροπή Έρευνας (Research Committee) του UCLA και το Κέντρο Μελετών Εγγύς Ανατολής (Center for Near Eastern Studies), με την απλόχερη γενναιοδωρία τους, μου επέτρεψαν να εργαστώ σε εκείνα τα ιδρύματα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο εξωτερικό, που θα μου έδιναν το απαραίτητο υλικό. Χάρη στην επιχορήγηση του Συμβουλίου Έρευνας Κοινωνικών Επιστημών (Social Science Research Council) το 1962-63, πέρασα ένα εξάμηνο στο Dumbarton Oaks και ένα εξάμηνο στην Ελλάδα και την Τουρκία, όπου απόλαυσα τις εγκαταστάσεις της Γενναδίου Βιβλιοθήκης, του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών και την ευγένεια των μελών της σχολής ιστορίας του Πανεπιστημίου Αγκύρας. Καθώς το έργο πλησίαζε στο τέλος, ο Ουίλιαμ Πολκ, Διευθυντής του Κέντρου της Μέσης Ανατολής, και ο Ουίλιαμ ΜακΝηλ, πρόεδρος του τμήματος ιστορίας, με κάλεσαν να περάσω το 1966-67 στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο, όπου μου έδωσαν τον άκρως αναγκαίο ελεύθερο χρόνο για να τελειώσω το βασικό γράψιμο.

Είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων στους συναδέλφους μου στο UCLA, οι οποίοι σε συναντήσεις του Κέντρου Μελετών Εγγύς Ανατολής, του Μεσαιωνικού και Αναγεννησιακού Κέντρου (Medieval and Renaissance Center), του σεμιναρίου καθηγητών του τμήματος ιστορίας και σε μεμονωμένες συναντήσεις, συνέβαλαν στην αύξηση της εστίασης του έργου καθώς και στη βελτίωση των περιεχομένων του. Οι Μίλτον Ανάστος, Αμίν Μπανάνι, Αντρέας Τίτσε, Γκουστάβ φον Γκρούνεμπαουμ και Λυν Ουάϊτ ήρθαν προς βοήθειά μου σε ορισμένες εξειδικευμένες περιοχές, και (το πιο σημαντικό) άκουγαν αυτό που πρέπει να έμοιαζε με ατελείωτη έκχυση θεμάτων της Ανατολίας, με υπομονή που θα τους κατέτασσε εύκολα μεταξύ των Βυζαντινών αγίων και των μουσουλμάνων δερβίσηδων της Ανατολίας. Είμαι επίσης ευγνώμων στον Αντρέας Τίτσε, που αφιέρωσε χρόνο από το πολυάσχολο πρόγραμμά του ως πρόεδρος του Τμήματος Γλωσσών Εγγύς Ανατολής (Department of Near Eastern Languages) για να διαβάσει το χειρόγραφο. Η μεγάλη γνώση και καλοσύνη του έσωσαν το βιβλίο από πολλά λάθη. Θέλω να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον Πήτερ Χαρανής, με τον οποίο συχνά συζήτησα πολλά από τα προβλήματα που συνεπαγόταν η συγγραφή αυτού του βιβλίου και στου οποίου την έρευνα για τη βυζαντινή εθνογραφία είμαι πολύ ευγνώμων. Οφείλω επίσης ευχαριστίες στους Οσμάν Τουράν και Χαλίλ Ιναλτζίκ, οι οποίοι, με την αξεπέραστη εμπειρία τους σε θέματα Σελτζούκων και Οθωμανών ήσαν τόσο ευγενικοί,ώστε να συζητήσουν μαζί μου πολλές λεπτομέρειες σχετικές με βυζαντινο-τουρκικά, που μου έδωσαν αντίγραφα των γραπτών τους και που μου έδιναν ενθάρρυνση. Οι μελέτες του Πάουλ Βίττεκ και του Κλωντ Καέν ήσαν ιδιαίτερης αξίας και βοήθειας, ενώ οι μελέτες του Ρίτσαρντ Εττινγκχάουζεν ήσαν χρήσιμες στον τομέα της ιστορίας της τέχνης. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιμελήτριά μου Σίρλεϋ Ουώρρεν, η οποία εργάστηκε αξιοθαύμαστα με ένα δύσκολο χειρόγραφο, καθώς επίσης τους εκδότες της νέας Εγκυκλοπαίδειας του Ισλάμ, για την άδεια να αναπαράγω το στατιστικό διάγραμμα από το άρθρο «Ανατολία» του Φραντς Τέσνερ. Έχω αφιερώσει το βιβλίο στον πατέρα και τη μητέρα μου, που πρώτοι με εμπότισαν με αγάπη για το ιστορικό παρελθόν, που με εκπαίδευσαν με μεγάλη υπομονή και δαπάνη και που μου έδωσαν κάθε ενθάρρυνση.

Τα προβλήματα της μεταγραφής και των γεωγραφικών ονομάτων ήσαν τέτοια. που δεν υπάρχει πιθανό σύστημα που να ικανοποιεί όλους. Βασικά έχω ακολουθήσει τη νέα έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας του Ισλάμ στη μεταγραφή των ισλαμικών ονομάτων. Τα τουρκικά ισοδύναμα για τα ονόματα των βυζαντινών πόλεων και χωριών θα βρίσκονται συχνά στο υπόμνημα του χάρτη. Μολονότι σε κάποιους η δική μου αντιμετώπιση της μεταγραφής και των γεωγραφικών ονομάτων θα μοιάζει υπεροπτική, θα είμαι ικανοποιημένος αν έχω μεταφέρει το νόημα παρά μια συγκεκριμένη φιλολογική μορφή.

Κατάλογος εικόνων->