Σημειώσεις Κεφαλαίου 6

[←1]: Βρυέννιος, 129: τῆς γὰρ τῶν χρημάτων ἐπεισροῆς τῶν ἀπὸ τῆς Ἀσίας χορηγουμένων τοῖς ταμείοις ἀποφυγούσης ἐκ τοῦ τῆς Ἀσίας ἁπάσης κατακυριεῦσαι τοὺς Τούρκους.

[←2]: Βλέπε κεφάλαιο 2.

[←3]: Ibn Khaldun-Rosenthal, I, 299.

[←4]: Στο ίδιο, I, 300.

[←5]: Στο ίδιο, I, 300. Είναι σχεδόν το ίδιο πράγμα που δηλώνει ο Ricolde-Cydones, P.G., CLIV, 1105: Πρῶτον ἐστὶ τὸ τοῦ Μαχούμετ ἐκείνοις εἰπεῖν ἐπὶ τοσοῦτον διαμενεῖν τὸν νόμον αὐτοῦ, ἐφ’ ὅσον ἄν αὐτοῖς διαμείνῃ καὶ ἡ ἐν τοῖς ὅπλοις ἰσχύς, καὶ ἡ πρόσκαιρος δυναστεία.

[←6]: Ibn Khaldun-Rosenthal, II, 305.

[←7]: Ashikpashazade-Kreutel, σελ. 54-55. Ashikpashazade-Ali, σελ. 29-30.

[←8]: Εδώ αναφέρομαι στους λεγόμενους Καραμανλήδες χριστιανούς, που μιλούσαν τουρκικά και όχι ελληνικά, αλλά που τα έγραφαν στο ελληνικό αλφάβητο. Για πιο λεπτομερή συζήτηση για τους Καραμανλήδες βλέπε κεφάλαιο 7. Η αλλαγή των εθίμων και των τρόπων ένδυσης σημειώνονται επίσης στους Αρμένιους από τον Νερσή τον 12ο αιώνα, Nerses, R.H.C., D.A., I, 597-599. Υπήρχε μεταξύ των Αρμενίων το αντίστοιχο των Ορθόδοξων Καραμανλήδων, δηλαδή των τουρκόφωνων χριστιανών που έγραφαν τουρκικά στο αρμενικό αλφάβητο και ανήκαν στην αρμενική εκκλησία.

[←9]: Μιχαήλ Σύριος, III, 249.

[←10]: Bees, Die Inschriftenaufzeichnung des Kodex Sinaiticus Graecus 508 {976) und die Maria-Spilaötissa-Klosterkirche bei SiΙΙe (Lykaonien), mit Exkursen zur Geschichte der Seldschuken-Türken (Βερολίνο, 1922), passim.

[←11]: A. Heisenberg, “Kaiser Johannes Batatzes der Barmherzige. Eine mittelgriechische Legende”, Byzantinische Zeitschrift (1905), σελ. 160-233.

[←12]: Ιωαννίδης, Ἔπος μεσαιωνικὸν ἐκ τοῦ χειρογράφου Τραπεζοῦντος ὁ Βασίλειος Διγενῆς Ἀκρίτης ὁ Καππαδόκης (Κωνσταντινούπολις, 1889).

[←13]: Ibn Khaldun-Rosenthal, I, 300-301. Η αποστασία και η λιποταξία στον εχθρό για προσωπικό κέρδος και βελτίωση είναι φαινόμενα που οδγγούσαν στο ίδιο αποτέλεσμα. Metochites, Miscellanea philosophica et historica, επιμ. Ch. G. Muller and Th. Kiessling (Λειψία, 1821), σελ. 405-412 (εφεξής αναφερόμενο ως Metochites, Miscellanea). Ο Μετοχίτης κατηγορεί τους ανθρώπους ότι πιστεύουν στην θεία πρόνοια μόνο όταν ευημερούν οι υποθέσεις. Αν όμως αυτή η διευθέτηση των γεγονότων αναστατωθεί από την τύχη, τότε η αφελής πίστη στη θεία πρόνοια ανατρέπεται και η πίστη στον Θεό καταρρέει. Ο Μετοχίτης, μαζί με τον Ιμπν Χαλντούν, επισημαίνουν ότι η πολιτική ατυχία υπονομεύει σοβαρά τη θρησκευτική πίστη και τον θρησκευτικό δεσμό. Για γραφική απεικόνιση αυτής της ανισορροπίας στη Μικρά Ασία, βλέπε το ανέκδοτο που αναφέρει ο Παχυμέρης, ΙΙ, 596, για τους κατοίκους του ελληνικού χωριού Ελιγμοί.

[←14]

Λἀμπρος,

Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, III, 246 κ.ε.

[←15]: Υπάρχει τώρα ουσιαστική βιβλιογραφία που ασχολείται με τους βυζαντινούς προβληματισμούς για την παρακμή. Για γενικό προσανατολισμό, βλέπε G. J. G. Turner, “Pages from the Byzantine Philosophy of History”, Byzantinische Zeitschrift, LVII (1964), 346-373, ο οποίος χωρίζει τους Βυζαντινούς συγγραφείς σε δύο στρατόπεδα: Πρώτον, σε εκείνους που εξηγούν τη βυζαντινή παρακμή στο παραδοσιακό πλαίσιο της βυζαντινής άποψης για τον κόσμο (Weltanschaung). Αυτή η «μοναστηριακή» ερμηνεία συσχετίζει την ευημερία με την αρετή και την παρακμή με την αμαρτία. Έτσι οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς και οι ιστορικοί Δούκας και Σφραντζής ανήκουν σε αυτήν την πρώτη ομάδα. Δεύτερον, σε συγγραφείς όπως οι Χαλκοκονδύλης, Κριτόβουλος και Μετοχίτης, που ήσαν αδιάφοροι για τον δογματικό Χριστιανισμό και πίστευαν ότι μια αυθαίρετη, απρόσωπη δύναμη, η Τύχη, διέπει την ιστορία. Ο Beck, Vorsehung und Vorher- bestimmung in der theologischen Litertur der Byzantinern, τομ. CXIV του Orientalia Christiana Analecta (Ρώμη, 1937), και Theodores Metochites, die Krise des byzantinischen Weltbildes im 14. Jahrhundert (Μόναχο, 1952), συζητά και τους δύο τύπους ιστορικής ερμηνείας με μεγάλη λεπτομέρεια. Άλλη βιβλιογραφία σχετική με το θέμα περιλαμβάνει: I. Sevcenko, “The Decline of Byzantium Seen through the Eyes of its Intellectuals”, D.O.P., XV (1961), 167-186. Zoras, “Orientations ideologiques et politiques avant et apres la chute de Constantinople”, στο Le cinq-centieme anniversaire de la prise de Constantinople, L’Hellenisme contemporaine (Αθήναι, 1953), 103-124. E. von Ivanka, “Der Fall Konstantinopels und das byzantinische Geschichts-denken”, Jahrbuch der osterreichischen byzantinischen Gesellschaft, III (1954), 19-34. Dölger, “Politische und geistige Stromungen im sterbenden Byzanz”, Jahrbuch der osterreichischen byzantinischen Gesellschaft, III (1954), 3-18.

[←16]: Ο Beck, Metochites, passim, παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα ανάλυση των γραπτών του Μετοχίτη καθώς αντανακλούν την κρίση της «Βυζαντινής Ψυχής» κατά τη διάρκεια της παρακμής. Για περαιτέρω βιβλιογραφία για τη ζωή και τα γραπτά του Μετοχίτη, Sevcenko, La vie intellectuelle et politique ά Byzance sous les premiers Paleologues. Etudes sur la polemique entre Theodore Metochite et Nicephore Choumnos (Βρυξέλλες, 1962). Επίσης H. Hunger, “Der Ἠθικός des Theodores Metochites”, Πεπραγμένα τοῦ Θ’ διεθνούς βυζαντινολογικοῦ συνεδρίου, III (Αθήναι, 1958).

[←17]: Metochites, Miscellanea, σελ. 231. Όλες οι αρετές, η σοφία, η ευγένεια, η αρμονία, η πολιτική χάρη, η ευγενής όψη, οι νομοταγείς άνθρωποοι, οι μεγάλοι άνδρες, έχουν φύγει από την αυτοκρατορία.

[←18]: Beck, Metochites, σελ. 100 κ.ε. Η ιστορική και αιτιολογική νοοτροπία του Μετοχίτη είναι συχνά περισσότερο παρόμοια με εκείνη των ειδωλολατρών Ελλήνων παρά με εκείνη των χριστιανών Βυζαντινών. Βλέπε την περιγραφή του σχετικά με τις κυματοειδείς καμπύλες της ανθρώπινης ευημερίας και ατυχίας, Miscellanea, σελ. 184-195, 570-574.

[←19]: Metochites, Miscellanea, σελ. 725-726. Beck, Metochites, σελ. 86, αν και η αυτοκρατορία πλησιάζει στο τέλος της, δεν πρέπει να είναι κοσμική, εσχατολογική καταστροφή.

[←20]: Metochites, Miscellanea, σελ. 792. E. Trapp, Manuel II. Palaiologos. Dialoge mit einem “Perser” (Βιέννη, 1966), σελ. 56-57 κ.ε. (εφεξής αναφερόμενο ως Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp).

[←21]: Metochites, Miscellanea, σελ. 732-733.

[←22]: Στο ίδιο, σελ. 733-734.

[←23]: Μια γενιά αργότερα ο Αλέξιος Μακρεμβολίτης μετατόπιζε το θέμα των ευγενών άγριων στο γνωστό μοναστηριακό ιδίωμα, όταν εξηγούσε την τουρκική επιτυχία και τη βυζαντινή αποτυχία με τη μεγαλύτερη ηθική αρετή των πρώτων, Sevcenko, “Alexios Makrembolites and his ‘Dialgoue between the Rich and the Poor”, Zbornik Radova Vizantoloshkog Institute, VI (1960), 196-197 (εφεξής αναφερόμενο ως Sevcenko, “Markembolites”). Ο πατριάρχης Αθανάσιος είχε σκιαγραφήσει το ίδιο θέμα, R. GuΙΙΙand, “La correspondance inedite d’Athanase, patriarche de Constantinople (1289-1293, 1304-1310)”, Melanges Charles Diehl (Παρίσι, 1930), I, 121-140. Και στις δύο περιπτώσεις οι Τούρκοι χρησίμευαν ως ηθικά σκιάχτρα, γιατί το πρωταρχικό θέμα ήταν η αμαρτωλή κατάσταση των Ελλήνων.

[←24]

Metochites, Miscellanea, σελ. 230-258. Αυτά τα τέσσερα κεφάλαια έχουν τους ακόλουθους τίτλους:

Αριθ. 37: «Θρήνοι για την επιδείνωση των υποθέσεων των Ρωμαίων και για τη μείωση και μεταβολή εκείνης της μεγάλης ευημερίας»	(Θρῆνοι ἐπὶ τῇ τῶν Ῥωμαϊκῶν πραγμάτων ἐλαττώσει καὶ μεταβολῇ τῆς μεγάλης ἐκείνης εὐδαιμονίας).
Αριθ. 38: «Θρήνοι για τα κακά της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή»	(Θρῆνοι τῶν κατὰ τῆς ἕω Ῥωμαίων ἀρχῆς κακῶς πραξάντων).
Αριθ. 39: «Πρόσθετοι θρήνοι για τα ίδια πράγματα, επειδή δεν είναι δυνατό να συγκριθούν όλα τα εκεί (Μικρά Ασία) με τα αλλού ρωμαϊκά»	(Θρῆνοι ἔτι περὶ τῶν αὐτῶν, καὶ ὅτι οὐκ ἔνι παραβάλλειν τὰ ἐκεῖ πάντα τοῖς ἀλλαχοῦ Ῥωμαϊκοῖς).
Αριθ. 40 «Πρόσθετοι θρήνοι για τα ίδια πράγματα, επειδή η κατάσταση των μοναχών ευημερούσε περισσότερο (στην Ανατολή) από οπουδήποτε αλλού»	(Θρῆνοι ἔτι περὶ τῶν αὐτῶν, καὶ ὅτι καὶ τὰ τῶν μοναχῶν ἐκεῖσε βέλτιον εῑχεν, ἤ ἄλλοθί πη).

[←25]: Στο ίδιο, σελ. 230-237.

[←26]: Στο ίδιο, σελ. 238-241.

[←27]: Στο ίδιο, σελ. 246-248.

[←28]: Legrand, Lettres de l’empereur Manuel Paleologue (Άμστερνταμ, 1962), σελ. 22, 28, 30-31 (εφεξής αναφερόμενο ως Μανουήλ Παλαιολόγος, Lettres). Σε επιστολή προς τον Κυδώνη, ο Μανουήλ περιγράφει μια κατά το παρελθόν κατοικημένη περιοχή που είναι τώρα ερημωμένη. Όλοι έχουν φύγει ή χαθεί. Επιπλέον, οι χριστιανοί στρατιώτες στον στρατό του σουλτάνου έχουν εκμεταλλευτεί την ευκαιρία να διευθετήσουν όλους τους παλαιούς λογαριασμούς με τους Τούρκους, σκοτώνοντας τους μουσουλμάνους θρησκευτικούς ηγέτες όποτε τους συναντούν, σελ. 22: Καί, τὸ δὴ σχετλιώτερον, ὅς ἐν τοῖς τῶν Περσῶν ἱερεῦσι σεμνός, εἰρήσθω δὲ καὶ ἐπίτριπτος, μαυλωνᾶς ὀνομάζεται. Οἷς οὖν ἡ σεμνοτάτη αὕτη προσηγορία οὐδὲν πλέον παρὰ τῶν ὁμοφύλων ἐγένετο ἤ παρὰ τῶν Τριβαλῶν καὶ Μυσῶν καὶ Ἰλλυριῶν, οἵ, δίκην ἀνθ’ ὧν πόρρωθεν ὑπὸ τοῦ ἔθνους πεπόνθασιν οἰόμενοι λαμβάνειν καὶ τὸν Χριστὸν βοῶντες ἐπεκδικεῖν, κτείνουσι μὲν τοὺς παρατυχόντας πάντας ἑξῆς. Για την προσωρινή διαμονή του Μανουήλ στην Ανατολία, Hunger, Byzantinisehe Geisteswelt von Konstantin dem Grossen bis zum Fall Konstantinopels (Μπάντεν-Μπάντεν, 1958), σελ. 282-286.

[←29]: Μανουήλ Παλαιολόγος, Lettres, σελ. 22-23.

[←30]: Στο ίδιο, σελ. 23, περιγράφει την κατεστραμμένη κατάσταση της Πομπηειούπολης: Ἀκούεις τὴν Πομπηίου, τὴν καλὴν καὶ θαυμαστὴν καὶ μεγάλην, μᾶλλον δὲ τήν ποτε τοιαύτην οὖσαν (νῦν γὰρ μόγις που λείψανα ταύτης φαίνεται). Τα εδάφη του «σατράπη» Πειτζά νότια της Σινώπης και της Αμισού είναι επίσης σχετικά ακατοίκητα, σελ. 24: ὁμόρου δεσπόζοντα γῆς τε Σινώπη καὶ Ἀμινσὼ ὡς δὲ καὶ πολιχνίων καὶ εὐαριθμήτων ἀνδρῶν.

[←31]: Στο ίδιο.

[←32]: Η οικογένεια του Μιχαήλ Ατταλειάτη ήταν πιθανώς από την Αττάλεια. Η οικογένεια της Άννας Κομνηνής ήταν από την Κασταμώνα. Ο Νικήτας Χωνιάτης, του οποίου η ιστορία περιέχει ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες για τα γεγονότα στα περίχωρα των Χωνών, γεννήθηκε και μεγάλωσε εκεί. Ο Κεκαυμένος από την Ανατολία, αν και όχι ιστορικός, αναφέρεται σε αρκετά ενδιαφέροντα πράγματα για αυτήν την ανατολική επαρχία. Ο Παχυμέρης και ο Γρηγοράς γεννήθηκαν στη Νίκαια και στην Ηράκλεια Ποντική αντίστοιχα. Αν και οι Μετοχίτης και ο Ακροπολίτης δεν γεννήθηκαν στη Μικρά Ασία, πέρασαν πολύ καιρό εκεί στα νιάτα τους.

[←33]: Νικήτας Χωνιάτης, σελ. 340, 466, 657.

[←34]: Βλέπε κεφάλαιο 3.

[←35]: Άννα Κομνηνή, III, 205. Ο Βαλσαμών στο Ράλλης και Ποτλής, II, 498 και ο Νικηφόρος Γρηγοράς, I, 379, III, 509, γνώριζαν ότι υπήρχε φυλετική συγχώνευση μεταξύ των μουσουλμανικών και χριστιανικών πληθυσμών στην Ανατολία.

[←36]

Μανουήλ Παλαιολόγος, επιμ. Σ. Λἀμπρος, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, III, 46-49. Ο Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1105, δίνει μια ενδιαφέρουσα παράγραφο για αυτό το θέμα: Ἰστέον δὲ τέτταρας εἶναι μοίρας τῶν κατεχόντων τὴν πλάνην τοῦ Μωάμεθ· πρώτη μοίρα τῶν τὸν Σαῤῥακηνισμὸν ὑπελθόντων διὰ τοῦ ξίφους, ὡς εἴρηται· οἵ καὶ νῦν τὴν ἑαυτῶν γινώσκοντες πλάνην, ἐξωμόσαντο ἄν αὐτόν, εἰ μὴ τὸ ξῖφος ἐδειλίων. Ἄλλη μοῖρά ἐστι τῶν ὑπὸ τοῦ διαβόλου ἠπατημένων, πιστευόντων ἀληθῆ εἶναι τὰ ψευδῆ. Τρίτη μοῖρα τῶν μὴ βουλομένων ἀποστῆναι τῆς πλάνης τῶν προγόνων αὐτῶν, ἀλλὰ λεγόντων κρατεῖν ἅ κατεῖχον καὶ οἱ πατέρες αὐτῶν· ὧν ἀφίστανται μᾶλλον, οἵ ἀντὶ τῆς εἰδωλολατρείας, ᾗ πρότερον κατείχοντο, τὴν τοῦ Μωάμεθ αἵρεσιν, ὡς ἄν ἧττον πονηράν, ἀναμφιβόλως προείλοντο. Τέταρτον μέρος ἐστὶ τῶν, διὰ τὸ ἄνετον τῆς ὁδοῦ, καὶ τὸ τῶν γυναικῶν πλῆθος, καὶ τὰ ἄλλα ἐνδόσιμα, μᾶλλον τὴν ἐν τούτοις ἀκαθαρσίαν τῆς ἀϊδιότητος τοῦ μέλλοντος αἰῶνος. Καὶ τούτοις εἰσὶ σύμφονες οἱ παρὰ τοῖς Σαρρακηνοῖς σοφώτεροι λεγόμενοι, καὶ γραμμάτων ἐπιστήμονες ὄντες. Οὐ γὰρ πιστεύουσι τὸν νόμον ἐκείνων ἀληθῆ εἶναι, ἤ ἀγαθὸν ἁπλῶς· ἀλλ’ ἡ σφοδρότης τῶν ἡδονῶν καταπαύει τὴν κρίσιν τοῦ λόγου, ὥς φησιν ὁ σοφός· ὥσπερ καὶ πολλοὶ γραμμάτων ἔμπειροι παρὰ τοῖς Χριστιανοῖς οὐ φυλάττουσι τὸν τοῦ Εὐαγγελίου νόμον, καίτοι πιστεύοντες ἀληθῆ εἶναι καὶ ἀγαθὸν· μᾶλλον δὲ τὴν ὁδὸν μιμοῦνται τοῦ Ἀλκοράνου, καίτοι πιστεύοντες ἐπ’ ἀληθείας ἐκεῖνον πεπλάσθαι. Καὶ τούτου σημεῖον ἐν ἀμφοτέροις· μετατιθεμένων γάρ τινων Σαῤῥακηνῶν εἰς Χριστιανούς, καὶ Χριστιανῶν τινων γινομένων Σαῤῥακηνῶν, ὁ μὲν Χριστιανὸς οὐδέποτ’ ἄν ἐν τῷ θανάτῳ γένοιτο Σαῤῥακηνός, ἀλλ’ ἐν τῇ ζωῇ· ὁ Σαῤῥακηνός ἐν τῷ θανάτῳ μᾶλλον γίνεται Χριστιανὸς ἤ ἐν τῇ ζωῇ. Ἑκάτερος ἄρα Χριστιανὸς αἱρεῖται μᾶλλον ἀποθανεῖν ἤ Σαῤῥακηνός· εἰ μή που τῇ προειρημένῃ βίᾳ ἀφέλκοιτο.

Ο Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 552, αγγίζει το θέμα του σεξουαλικού ηδονισμού ως κινήτρου για θρησκευτική μετατροπή.

[←37]: Ατταλειάτης, 140-141. Σκυλίτζης, II, 686-687. Schiltberger-Neumann, σελ. 133.

[←38]: Μιχαήλ Σύριος, III, 154.

[←39]: Schiltberger-Hakluyt, σελ. 76-78. Schiltberger-Neumann, σελ. 133-134.

[←40]: Miklosich et Müller, VI, 61-62.

[←41]: Βλέπε κεφάλαιο 4 και Παχυμέρης, II, 581-583. Επίσης την αδημοσίευτη ομιλία του Αλέξιου Μακρεμβολίτη στο Sabbaiticus Gr. αριθ. 417, που ξεκινά στο fol. 14V, και έχει τίτλο «Τοῦ αὐτοῦ λόγος β’. Ἀπόδειξις ὅτι διὰ τὰς ἁμαρτίας ῆμῶν εἰς προνομὴν καὶ αἰχμαλωσίαν τοῖς ἔθνεσιν ἐξεδόθημεν κτλ.». Παρόμοιου ενδιαφέροντος είναι και ο λόγος που αποδίδουν ορισμένοι στον Μανουήλ Παλαιολόγο, στο Vaticanus Gr.no. 1107, «Λόγοι πρὸς τοὺς σκανδαλιζομένους ἐπὶ τῇ εὐπραγίᾳ τῶν ἀσεβῶν». B.D. Papoulia, Ursprung und Wesen der “Knabenlese” im osmanischen Reich (Μόναχο, 1963), σελ. 102-103. A. Argyriou, «Ἰωσὴφ τοῦ Βρυεννίου μετά τινος Ἰσμαηλίτου διάλεξις», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, ΧΧΧV, (1966/67), 141-195. Ο Μακρεμβολίτης απέδιδε εν μέρει την παρακμή στην εκμετάλλευση των φτωχών από τους πλούσιους, Sevcenko, “Macrembolites”, σελ. 189, 198. Ο Σχολάριος την κατηγορούσε για αμαρτία, ιδιαίτερα για σιμωνία, L. Petit, X. A. Siderides, M. Jugie, Oeuvres completes de Georges (Gennade) Scholarius (Παρίσι, 1930), III, 250: Ἐπὶ πᾶσι ἀναμφισβητήτως πιστεύσατε μὴ ἄν ἄλλως τὴν βασιλείαν ἡμῶν καὶ τὴν ἐκκλησίαν εἰς τοσαύτην πενίαν καὶ συμφορῶν βυθὸν ἐμπεσεῖν καὶ τὰς τῶν Χριστιανῶν πόλεις καὶ χώρας καὶ σώματα καὶ ψυχὰς εἰς τὴν Μωάμεθ μεταστῆναι δυσσέβειαν, εἰ μή τι περὶ τὴν πίστιν ἐξημαρτάνομεν. Άμεσα σχετική είναι η επιστολή, που έγραψε ο Φιλόθεος, μητροπολίτης Ηρακλείας, στο ποίμνιό του, Κ. Τριανταφύλλης και Α. Γραππούτος, Συλλογὴ ἑλληνικῶν ἀνεκδότων (Βενετία, 1874), σελ. 43: Κατανόησον ἄνθρωπε, εἰ βούλει μαθεῖν τὸ δίκαιον καὶ ἴσον τῆς τοῦ Θεοῦ κρίσεως, καὶ πῶς τοὺς ἁμαρτάνοντας τὰ αὐτὰ καὶ μὴ μετανοοῦντας, ὁμοίως κολάζει. Ἴδε ποῦ εἰσι αἱ περιφανεῖς τῆς Κυζίκου πόλεις, ἵνα ἀπὸ τῶν γειτονούντων ἡμῖν ἄρξωμαι. Ποῦ αἱ τῆς Βιθυνίας ή μεγάλη φημὶ Νίκαια καὶ Προῦσα, Νικομήδεια καὶ Χαλκηδὼν, τὰ πάλαι τῆς ἐκκλησίας καὶ τῆς βασιλείας τῶν Χριστιανῶν ἐγκαλλωπίσματα; Ποῦ αἱ κατὰ τὸν Ἀστακηνὸν Κόλπον, καὶ τὰ ἐπέκεινα τῆς Προποντίδος καὶ τοῦ Εὐξεινου Πόντου, Παφλαγονία καὶ Ἀρμενία, Καππαδοκία, Παλαιστίνη καὶ Συρία; Ὅλαι μυριάδες πόλεων καὶ χωρῶν, ὧν οἱ χριστιανῶν βασιλεῖς πρὸ χρόνων ὀλίγων ἐκράτουν, ἵνα μὴ δόξωμεν τὰ πόρρω λέγειν. Οὐχ αἱ αὐταὶ ἀνομίαι καὶ τὸ ἀμετανόητον τὰ μὲν τελείως ἠφάνησαν, τὰ δὲ τοῖς ἀσεβέσιν ἐχθροῖς παρέδωκεν;

[←42]: Κείμενο, μετάφραση και σχολιασμός δημοσιεύθηκαν στο L. Oeconomos, “L’état intellectuel et moral des Byzantins au xive siècle, d’après une page de Joseph Bryennios”, Melanges Charles Diehl (Παρίσι, 1930), I, 225-233. Για τον Βρυέννιο, Ν. Τωμαδάκης, Ἰωσὴφ Βρυέννιος στο Σύλλαβος βυζαντινῶν μελετῶν καὶ κειμένων (Ἀθῆναι, 1961), σελ. 489-611, ιδιαίτερα σελ. 527-545. «Ἰωσὴφ τοῦ Βρυεννίου ἀνέκδοτα ἔργα κρητικά», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, XIX (1949), 130-154. «Ἁγιορείτικοι κώδικες τῶν ἔργων Ἰωσὴφ Βρυεννίου», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, XXXII (1963), 26-39. Beck, Kirche und theologische Literatur, σελ. 749-750. P. Meyer, “Des Joseph Bryennius Schriften, Leben und Bildung”, Byzantinische Zeitschrift, V (1896), 74-111.

[←43]: Τωμαδάκης, Σύλλαβος σελ. 536.

[←44]: Oeconomos, “L’etat”, 227. Αν και ο Βρυέννιος συνέθεσε προφανώς το κείμενο με την Κρήτη στο μυαλό, το περιεχόμενο αντικατοπτρίζει επίσης τις συνθήκες σε ολόκληρη την αυτοκρατορία, Τωμαδάκης, Σύλλαβος, σελ. 527, αριθ. 1.

[←45]: Oeconomos, “L’etat”, σελ. 227.

[←46]: Στο ίδιο. Για τη σεξουαλική ανηθικότητα ως αιτία της πτώσης της αυτοκρατορίας, Κουκουλές, «Τὰ οὐ φωνητὰ τῶν Βυζαντινῶν», Ἀθηνᾶ, LVI (1952), 90.

[←47]: Oeconomos, “L’etat”, σελ. 228.

[←48]: Στο ίδιο.

[←49]: Λἀμπρος, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, III, 246-265, IV, 32-45. Το σχέδιο του Βησσαρίωνος υπενθυμίζει τις προσπάθειες των λαών των Βαλκανίων, των μουσουλμάνων και της Άπω Ανατολής να δυτικοποιηθούν τον 19ο και τον 20ό αιώνα. Οι Έλληνες που θα πήγαιναν στη Δύση, έπρεπε να μελετήσουν κυρίως δυτική μηχανική, μεταλλουργία, κατασκευή όπλων και ναυπηγική, και δεύτερον την παραγωγή γυαλιού, μεταξιού, μαλλιού και βαφών. Βλέπε A. G. Keller, “A Byzantine Admirer of ‘Western’ Progress; Cardinal Bessarion”, The Cambridge Historical Journal, XI (1953-55), 343-348. Βλέπε την προτροπή του Κυδώνη προς τους Βυζαντινούς να αποτινάξουν την απάθειά τους και να σταματήσουν την τουρκική προέλαση με μεγαλύτερη επίδειξη σθένους, A. Βακαλόπουλος, Πηγές τῆς ἱστορίας τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ (Θεσσαλονίκη, 1965), Ι, 91-93.

[←50]: Λἀμπρος, Παλαιολόγεια καὶ Πελοποννησιακά, IV, 271-273.

[←51]: Βλέπε σημ. 108 πιο κάτω. A. Bryer, “The Great Idea”, History Today, XV (1965), 159-168. Στη σελ. 159 μεταφράζει μέρος ενός λαϊκού τραγουδιού από τις περιοχές της Τραπεζούντας για την πτώση της Κωνσταντινούπολης: Ἡ Ρωμανία ἄν πέρασεν, ἀνθεῖ καὶ φέρει κι ἄλλο.

[←52]: A. Abel, “La polémiqué damascenienne et son influence sur les origines de la theologie musulmane”, L’Élaboration de l’Islam (Παρίσι, 1961), σελ. 62-63 (εφεξής αναφερόμενο ως Abel, “Polémiqué damascenienne”).

[←53]: Στο ίδιο, 64-73. Abel, “Le chapitre CI du Livre des hérésies de Jean Damascène : son inauthenticité”, Studia Islamica, XIX (1963), 5-25. I. Dick, “Un continuateur arabe de saint Jean Damascene: Theodore Abuqara, eveque melkite de Harran. La personne et son milieu”, Proche Orient Chretien, XII (1962), 209-223. G. Graff, Geschichte der christlichen arabischen Literatur (Βατικανό, 1947), II, 7-11, για περαιτέρω βιβλιογραφία για τον Άμπου Κούρα, J. Meyendοrff, “Byzantine Views of Islam”, D.O.P., XVIII (1964), 113-132. W. Eichner, “Die Nachrichten über den Islam bei den Byzantinern”, Der Islam, XXIII (1936), 136-137. Dvornik, Les legendes de Constantin et de Methode vues de Byzance (Πράγα, 1933), σελ. 104-108. Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp, 11*-28*. C. Guterbock, Der Islam im Lichte der byzantinischen Pοlemik (Βερολίνο, 1912), σελ. 10-16. Για πολεμική σε ισλαμικά εδάφη, M. Steinschneider, Polemische und apologetische Literatur in Arabischer Sprache, zwischen Muslimen, Christen, und Juden, nebst Anhangen verwandten Inhalts (Λειψία, 1877). M. Perlmann, Samau’al al-Maghribi. Ifham al-Yahud (Νέα Υόρκη, 1964). Cahen, “Note sur l’accueil des Chretiens d’Orient a l’lslam”, Revue de I’histoire des religions, CLXVI (1964), 51-58. Abel, “La signification apologetique et politique des apocalypses islamo-chretiennes au Moyen Age”, Proceedings of the Twenty-Second Congress of Orientalists, II (Λέιντεν, 1957), 533-536. D. Sourdel, “Un pamphlet musulman anonyme d’epoque ‘abbaside contre les Chretiens”, Revue des etudes islamiques, XXXIV (1966), 1-34.

[←54]: Abel, “Polémiqué damascenienne”, σελ. 65.

[←55]: Beck, Kirche und theologische Literatur, σελ. 530-531. Guterbock, Polemik, σελ. 24-33. Eichner, “Nachrichten”, σελ. 138. Abel, “La lettre polemique d’Arethas’ a l’emir de Damas”, Byzantion, XXIV (1956), σελ. 354 (εφεξής αναφερόμενο ως Abel, “La lettre”).

[←56]: Στην κύρια πολεμική του εργασία, «Ἀνατροπὴ τῆς παρὰ τοῦ Ἄραβος Μωάμετ πλαστογραφηθείσης βίβλου», P.G., CV, 669-806, ο Νικήτας εξέταζε το Κοράνι σε βάθος. Στα πρώτα δεκαεπτά κεφάλαια ασχολήθηκε με τις σούρες 2-18. Στο κεφάλαιο δεκαοκτώ, με τις υπόλοιπες σούρες. Στα κεφάλαια δεκαεννέα έως τριάντα, πήρε μεμονωμένα σημεία του ισλαμικού δόγματος και τα έβαλε απέναντι από το αντίστοιχο χριστιανικό δόγμα τους. Στις σελ. 808-841, έχουν εκδοθεί δύο ακόμη πολεμικά έργα του Νικήτα, γράμματα που συντάχθηκαν στο όνομα του Μιχαήλ Γ’ ως απάντηση σε μουσουλμάνους αλληλογράφους.

[←57]: Eichner, “Nachrichten”, σελ. 133-134. Για μεταγενέστερη πολεμική πριν από τον 11ο αιώνα, Abel, “La lettre”, 354 κ.ε.

[←58]: Eichner, “Nachrichten”, σελ. 139-140. Beck, Kirche und theologische Literatur, σελ. 732, 734, 736. Για τον Ricoldo, U. Monneret de ViΙΙard, Le studio dell’Islam in Europe nel XIIe e nel XIII secolo (Βατικανό, 1944), passim. Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp, 35*-44*.

[←59]: Η Διάλεξις μετὰ Σαρακηνοῦ φιλοσόφου περὶ πίστεως ἐν τῇ Μελιτηνῇ, που αποδίδεται στον Ευθύμιο Ζυγαβηνό στην P.G., CXXXI, 19-38, φαίνεται ότι είναι μεταγενέστερης περιόδου, Beck, Kirche und theologische Literatur, σελ. 614. Ο «Ἔλεγχος Ἀγαρηνοῦ» του Βαρθολομαίου Εδέσσης, P.G., CIV, 1384-1448, έχει ποικιλοτρόπως χρονολογηθεί στον 9ο, 12ο και 13ο αιώνα. Ο Beck, Kirche und theologische Literatur, σελ. 531, τον χρονολογηθεί στον 9ο αιώνα. Ο Guterbock, Polemik, σελ. 22 κ.ε., λέει ότι δεν είναι πριν από το 1100, λόγω ύστερων φιλολογικών μορφών. Ο Eichner, “Nachrichten”, σελ. 137, τον χρονολογεί στον 13ο αιώνα, επειδή το κείμενο αναφέρει τη χρήση χασίς από τους δερβίσηδες. Σίγουρα τα φιλολογικά στοιχεία φαίνεται να αποκλείουν χρονολογία του 9ου αιώνα. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τις λέξεις ἄλογον, σουλτάνον, Ζεκχέτης, φορακίδες-φουκαράδες, μουσουλμάνοι, καμῆλι, πηγάδι, ἐτζάκισαν, ὅτις για ὅτι, κ.λπ. Ο τίτλος σουλτάνος τέθηκε σε ευρεία χρήση κατά τον 11ο αιώνα. Οι φορακίδες φαίνονται να είναι μορφή μετάθεσης του φουκαράδες, δηλαδή φακίρηδες ή δερβίσηδες, επίσης μεταγενέστερο θρησκευτικό φαινόμενο. Οι Βυζαντινοί συγγραφείς αναφέρονταν γενικά στους μουσουλμάνους ως Αγαρηνούς όχι Μουσουλμάνους. Επίσης οι μορφές καμῆλι, πηγάδι, ἐτζάκισαν κ.λπ. πιθανόν υποδηλώνουν μεταγενέστερη χρονολογα. Tο κείμενο φαίνεται να είναι από τον 12ο αιώνα γιατί ο Bartholomaeus μιλά για τον Μορατίνου, τον Νουρ αλ-Ντιν του Χαλεπιού. Βλέπε τα σχόλια του Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp, 32*-34*, που το χρονολογεί πριν από το 1146, χρονολογία της άλωσης της Έδεσσας από τους μουσουλμάνους.

[←60]: Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 372-377.

[←61]: Βλέπε, για παράδειγμα, την ενδιαφέρουσα διαμάχη μεταξύ Παναγιωτάκη Μαμωνά και Βἀνι Εφέντη, που πραγματοποιήθηκε τον 17ο αιώνα, Ι. Σακκελίων, «Παναγιωτάκη τοῦ Μαμονᾶ τοῦ χρηματίσαντος μεγάλου ἑρμηνέως, πρώτου χριστιανοῦ, τῆς τῶν Ὀθωμανῶν βασιλείας διάλεξις μετά τινος Βανλῆ ἐφένδη Μουσουλμάνου, διδασκάλου τῶν Τούρκων», Δ.I.E.Ε.Ε., III (1889), 235-273. Βλέπε επίσης την έκθεση της χριστιανικής πίστης που έκανε ο Γεννάδιος ενώπιον του σουλτάνου, Petit, Siderides, Jugie, Oeuvres, III, 435 κ.ε.

[←62]: Aksaray-Gençosman, σελ. 145.

[←63]: Ματθαίος Εφέσου-Treu, σελ. 57.

[←64]: G. Georgiades-Arnakes, “Gregory Palamas among the Turks and Documents of his Captivity as Historical Sources”, Speculum, XXVI (1951), 104-118. “Gregory Palamas, the χιόνες and the Fall of Gallipoli”, Byzantion, XXII (1952), 305-312. Wittek, “Χίονες”, Byzantion, XXI (1951), 421-423. Meyendorff, “Grecs, Turcs, et Juifs en Asie Mineure au XIVe siècle”, Byzantinische Forschungen, I (1966), 211-217. Tα κείμενα έχουν τυπωθεί στις ακόλουθες μελέτες. Η πιο λεπτομερής περιγραφή είναι εκείνη που κατέγραψε ο Παλαμάς στην επιστολή του προς τους Θεσσαλονικείς, Λάμπρος-Δυοβουνιώτης, «Γρηγορίου Παλαμᾶ ἐπιστολὴ πρὸς Θεσσαλονικεῖς», Νέος Ἑλληνομνήμων, XVI (1922), 3-21 (εφεξής αναφερόμενο ως Palamas, “Thessalonicans”). Πιο σύντομη εκδοχή υπάρχει στην επιστολή του προς τον Δαβίδ Μοναχό τον Δισύπατο, M. Treu, «Ἐπιστολὴ Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πρὸς Δαυὶδ μοναχὸν τὸν Δισύπατον», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., III (1889), 227-234. Το κείμενο της διαμάχης ανάμεσα στον Παλαμά και τους Χιόνες που κατέγραψε ο Ταρωνίτης, εκδόθηκε στο Σακελλίων, «Γρηγορίου Θεσσαλονίκης τοῦ Παλαμᾶ ἀνέκδοτος διάλεξις», Σωτήρ, XV (1892), 236-246 (εφεξής αναφερόμενο ως Παλαμάς-Ταρωνίτης).

[←65]: Λάμπρος-Δυοβουνιώτης, σελ. 14.

[←66]: Στο ίδιο, σελ. 10. Οι Έλληνες ισχυρίζονταν ότι η αιχμαλωσία του Παλαμά, όπως και η υποταγή των Ελλήνων, αποδείκνυε ότι οι Τούρκοι απολάμβαναν της εύνοιας του Θεού: τὴν αἰχμαλωσίαν ἡμῶν προφέρειν, ὥς τι σημεῖον τῆς περὶ τὸ σέβας οὐκ ἀσφαλείας. Μεγαλαυχοῦσι γὰρ τὸ δυσσεβὲς καὶ θεομισὲς καὶ παμμίαρον τοῦτο γένος, ὡς ὑπὸ τῆς σφῶν θεοφιλείας ἐπικρατοῦντες Ῥωμαίων.

[←67]: Λάμπρος-Δυοβουνιώτης, σελ. 11: τῶν δὲ πλειόνων, τὴν αἰτίαν ἀπαιτούντων τῆς περὶ τὸ ἡμέτερον γένος παρὰ Θεοῦ τοσαύτης ἐγκαταλείψεως. Για το άγχος των χριστιανών και την εξάρτησή τους από τους κληρικούς για διαβεβαιώσεις, βλέπε το ενδιαφέρον περιστατικό από το Saltukname στο Turan, “L’Islamisation dans la Turquie du moyen age”, Studia Islamica, X (1959), 145. Ένας Έλληνας ιερέας της Αμάσειας, προβάλλοντας τους λόγους των τουρκικών νικών, ρωτήθηκε αν οι Τούρκοι θα έμπαιναν στον Παράδεισο. Απάντησε ότι απλώς θα τον έβλεπαν έξω από τις πύλες. Αλλά ένας νεαρός Έλληνας επανήλθε λέγοντας ότι δεν μπορούσε να πιστέψει ότι οι Τούρκοι, που είχαν ήδη κυνηγήσει τους Έλληνες από τις εστίες τους, θα παρέμεναν ικανοποιημένοι κοιτάζοντας μέσα από τις πύλες και βλέποντας τους Έλληνες να κατέχουν τον Παράδεισο.

[←68]: Η αντιμετώπιση του Παλαμά από τους Τούρκους φαίνεται ότι διέφερε κατά καιρούς. Όταν συνελήφθη για πρώτη φορά, κακοποιήθηκε σκληρά από τον γιο του Ορχάν, ο οποίος πέταξε επίσης τα έργα του ιεράρχη στη θάλασσα και του αφαίρεσε τα ρούχα του, R. GuΙΙΙand, Essai sur Nicephore Gregoras. L’homme et l’oeuvre (Παρίσι, 1926), σελ. 46, 236.

[←69]: Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp, passim.

[←70]: Στο ίδιο, σελ. 23.

[←71]: Στο ίδιο, σελ. 79: … ὁ τηνικαῦτα ἑρμηνεὺς (Χριστιανῶν δὲ ἦν βλάστῃ καὶ τὰ γονέων ἠγάπα καὶ τῇ γνώμῃ τούτοις προσέκειτο, εἰ καὶ μὴ καθόσον προσῆκε).

[←72]: Ο Eichner, “Nachrichten”, σελ. 144-162, 197-244, δίνει βολική και λεπτομερή περίληψη αυτών των κατηγοριών.

[←73]: P.G., CLIV, 1052-1112.

[←74]: Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXXI, 33. Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 392-433, 500,512-513, 517.

[←75]: Λάμπρος-Δυοβουνιώτης, σελ. 16.

[←76]: Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 108. Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXXI, 333. Ο Βαρθολομαίος Εδέσσης, P.G., CIV, 1389-1393, 1418, περιέχει την πιο βίαιη επίθεση στο ζήτημα μαρτύρων και θαυμάτων. Η δριμύτητα είναι αρκετή για να δείξει ότι ο Βαρθολομαίος είτε δεν συνέθεσε αυτό το έργο σε μουσουλμανική πόλη είτε ότι κρατούσε το έγγραφο ιδιωτικό. Έτσι στη σελ. 1388 περιγράφει τον «ψευδο-προφήτη» Μωάμεθ με υπερβολικό δηλητήριο: Λοιπόν διὰ τί αὐτὸν προφήτην καὶ ἀπόστολον Θεοῦ καλεῖς λάγνον ὄντα, καὶ τοιοῦτον παμμίαρον, καὶ ληστήν, καὶ ἄδικον, καὶ φονέα, καὶ ἅρπαγα; Φράσον μοι, τί ἑρμηνεύεται προφητεία, καὶ ἀπόστολος. Τα θαύματα που επιχείρησε είναι γελοία. Βαρθολομαίος, P.G., CIV, 1432-1433. Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1358. Τέλος, ο Μωάμεθ προσπαθεί να καλύψει τη δική του έλλειψη θαυμάτων και μαρτύρων, με τον ισχυρισμό ότι έχει έρθει να δώσει το νόμο όχι μέσω θαυμάτων αλλά με το σπαθί. Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 544: Ἐγὼ οὐκ ἦλθον διὰ θαυμάτων δοῦναι τὸν νόμον, ἀλλὰ διὰ σπάθης καὶ ξίφους. Καὶ οἱ μὴ ὑποκύψαντες τῷ ἡμετέρῳ νόμῳ, ὅς ἐστὶ παρὰ θεοῦ, θανάτῳ ἀποθανέτωσαν, ἤ φόρους διδότωσαν.

[←77]: Λάμπρος-Δυοβουνιώτης, σελ. 16. Στα Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXXI, 33 και Βαρθολομαίος, P.G., CIV, 1384, οι μουσουλμάνοι κατηγορούν ότι οι χριστιανοί έκρυψαν το Ευαγγέλιο και έγραψαν άλλο. Στο Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 117, ο Σαρακηνός δηλώνει ότι ο Δανιήλ και ο Χριστός προείπαν τον ερχομό του Μωάμεθ. Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 540. Μια περαιτέρω επέκταση αυτού του επιχειρήματος ήταν ότι η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη δεν ήσαν πια απαραίτητες, καθώς όλα τα καλά σε αυτές είχαν ενσωματωθεί στο Κοράνι. Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1148.

[←78]: Λάμπρος-Δυοβουνιώτης, σελ. 17-18. Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1344. Νικήτας Χωνιάτης P.G., CXL, 116. Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1053-1055. Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 541-544.

[←79]: Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1337: Ἀλλ’ ἐπεὶ Ἰσοῦν Χριστὸν λέγετε Λόγον τοῦ Θεοῦ, καὶ πνεῦμα αὐτοῦ, συνομολογεῖτε καὶ ἄκοντες ὅτι ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ Πνεῦμα αὐτοῦ ἐν τῷ Θεῷ εἰσιν. Ὁ γὰρ Λόγος τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ Πνεῦμα αὐτοῦ ἀχώριστά εἰσι τοῦ οὗ εἰσιν, ἵνα μὴ ἄλογος καὶ ἄπνους ὑπολειφθῇ. Εἰδὲ ἐν τῷ Θεῷ ἐστιν ὁ Λόγος αὐτοῦ, δηλονότι καὶ Θεός ἐστι. Καὶ λοιπὸν ὁ Χριστός, ὡς μὲν Λόγος τοῦ Θεοῦ, Θεός ἐστιν, ὡς δὲ ἐκ Παρθένου γεννηθείς, ἄνθρωπος ἐστί. Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 392, 440-492. Για παραλλαγές, Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXXI, 21-33. Ο Θεός δεν θα μπορούσε να παρέμβει άμεσα για να σώσει τον άνθρωπο, γιατί ο Σατανάς θα καυχιόταν γι’ αυτό. Η ενσάρκωση είναι ανάλογη με τις ακτίνες του ήλιου, που αν και μπαίνουν σε βαθύ πηγάδι, δεν είναι λιγότερο ακτίνες του ήλιου.

[←80]: Βλέπε Eichner, “Nachrichten”, σελ. 159-161.

[←81]: Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1065. Ιωάννης Καντακουζηνός, Patrologia Orientalis (Παρίσι, 1904 κ.ε.), CLIV, 548, 549. Πώς μπορεί αυτός που κηρύττει πολλές γυναίκες να είναι από τον Θεό; Περαιτέρω στη σελ. 552: Αν ένας άνδρας πρέπει να έχει πολλές γυναίκες στον παράδεισο λόγω της καλής του ζωής στη γη, τότε προκύπτει ότι οι γυναίκες πρέπει να απολαμβάνουν της ίδιας ανταμοιβής, επειδή ο άνδρας και η γυναίκα είναι μιας φύσης και θα κριθούν με τον ίδιο τρόπο. Επομένως, σύμφωνα με το ανόητο κήρυγμα του Μωάμεθ, προκύπτει ότι μια γυναίκα που έχει ζήσει καλή ζωή πρέπει να ανταμειφθεί με πολλούς άνδρες! Όμως, συνεχίζει ο Καντακουζηνός, αυτό είναι προφανώς ανοησία. Διότι η ανταμοιβή του Θεού στους δίκαιους δεν αποτελείται από συμπόσια, λουτρά και γυναίκες (που είναι ο σκοπός της αμαρτίας και του οργίου), αλλά από εὐφροσύνη και ἀγαλλίασι. Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 140. Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1349: Ὦ τῆς ἀνυπερβλήτου καὶ χοιρώδους ἤ κυνώδους ἀκολασίας. Βαρθολομαίος, P.G., CIV, 1388.

[←82]

Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1349: Αἱ γυναῖκες ὑμῶν ναετὸς ὑμῶν. Εἰσέλθετε εἰς τοὺς ναετοὺς ὑμῶν, ὅθεν βούλεσθαι· καὶ συνέλθετε ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν. τουτέστι, ιτασι ἐπιθυμίαν τῶν ψυχῶν ὑμῶν πληρώσατε, καὶ χρήσασθαι ταῖς γυναιξίν ὑμῶν ἀμφοτέρωθεν. Τί τῆς ἀκαθαρσίας ταύτης ἀσελγέστερον καί μιαρώτερον;

Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1045: Δοκεῖ δὲ συγχωρεῖν καὶ τὰ σοδομιτικὰ ἔν τε ἀνδρᾶσι καὶ γυναιξίν, ἐν τῷ περὶ τῇς βοός κεφαλαίῳ.

[←83]: Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 545.

[←84]: Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 112. Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1349. Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1081: Δύναται γὰρ Σαρρακηνὸς ἐκβάλλειν τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα, καὶ πάλιν αὕτη καταλλάτεσθαι, ὁσάκις ἄν τούτῳ ἀρέσκῃ· οὕτω μέντοι, ὅτι μετὰ τὴν τρίτην ἐκβολὴν μὴ δύνασθαι αὐτὴν εἰσδέχεσθαι, πλὴν εἰ μή τις ἕτερος σαρκικῶς αὐτὴν γνοίη, μὴ οὖσαν ἐν τοῖς ἐμμήνοις. Εἰ δὲ ταύτην γνοίη μὴ ἱκανῶς ἐντεταμένῳ αἰδοίῳ, ἀνάγκη περαιτέρω γνῶναι ταύτην, ἱκανῶς ἐντεταμενω τῷ μέλει. Ὅθεν ὅταν βούλωνται καταλλάτεσθαι ταῖς ἑαυτῶν γυναιξί, τίμημα διδόασι τυφλῷ τινι, ἤ ἑτέρῳ εὐτελεῖ προσώπῳ, συνεσομένῳ τοιαύτῃ γυναικί, καὶ μετὰ ταῦτα μαρτυρήσοντι δημοσίᾳ, καὶ ἐροῦντι βούλεσθαι ταύτην ἐκβαλεῖν. Οὐ γενουμένου, ὁ πρῶτος δύναται καταλλάτειν αὐτὴν ἑαυτῷ. Ἐνίοτε δὲ τοσοῦτον ἀρέσκουσιν αὐταῖς οἱ δεύτεροι, ὥστε λέγειν αὐτὰς μὴ δύνασθαι ἐκείνων χωρίζεσθαι· καὶ τότε ὁ πρῶτος ἀποβαλὼν τὸ τίμημα καὶ τὴν γυναῖκα, ἐκπίπτει τῆς ἑαυτοῦ ἐλπίδος.

[←85]: Βαρθολομαίος, P.G., CIV, 1388: Καὶ ταῦτα διὰ γυναῖκας, καὶ δι’ ἄκρατον μίξιν ἐξωνήσατο βοτάνια συμβαλλόμενα ταῦτα εἰς πορνείαν ἄσχετον, ὡς μὴ ὅλως κόρον ἔχων τῆς τοιαύτης ἐπιθυμίας.

[←86]: Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 105-108. Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1077, 1113.

[←87]: Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1353. Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 112-113, 128. Οι Εβραίοι και οι χριστιανοί θα γίνουν καύσιμο για τις φωτιές της κόλασης και οι Σαμαρείτες θα αναγκαστούν να απομακρύνουν τα περιττώματα των μουσουλμάνων από τον παράδεισο. Ο Παράδεισος, στον οποίο οι μουσουλμάνοι απολαμβάνουν γυναίκες και τις φυσικές απολαύσεις, διασχίζεται από τέσσερα ποτάμια από νερό, γάλα, μέλι και κρασί.

[←88]: Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1077.

[←89]: Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1105: ἀλλ’ ἡ σφοδρότης τῶν ἡδονῶν καταπαύει τὴν κρίσιν τοῦ λόγου, ὥς φησιν ὁ σοφός.

[←90]: Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1077.

[←91]: Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1084.

[←92]: Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 552: Ὁ γὰρ δηλωθεὶς Μωάμεθ τὰ πρὸς χάριν καὶ τέρψιν τῶν ἀνθρώπων ἐσπούδασε καὶ ἐδίδαξεν, ἵνα διὰ τῆς ἡδονῆς ἐπισπάσηται τὸ πλῆθος τῶν ἀφρόνων. Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1105: Ἰστέον δὲ τέτταρας μοίρας τῶν κατεχόντων τὴν πλάνην τοῦ Μωάμεθ … Τέταρτον μέρος ἐστὶ τῷν διὰ τὸ ἄνετον τῆς ὁδοῦ, καὶ τὸ τῶν γυναικῶν πλῆθος, καὶ τὰ ἄλλα ἐνδόσιμα, μᾶλλον τὴν ἐν τούτοις ἀκαθαρσίαν τῆς ἀϊδιότητος τοῦ μέλλοντος αἰῶνος ἠγάπησαν.

[←93]: Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1352. Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 17. Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1045, 1080.

[←94]: Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1112.

[←95]: Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1104-1105, 1037-1040.

[←96]: Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 545. Για ανθρωποθυσίες μεταξύ των Τούρκων βλέπε κεφάλαιο 3.

[←97]: Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 120-121.

[←98]: Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 525-529. Ο Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp, διάλογος αριθ. 10 υπερασπίζεται την προσκύνηση του Σταυρού.

[←99]: Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 529-532. Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXXI, 26. Ο Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp, κεφ. 20, υπερασπίζεται τις εικόνες.

[←100]: Νικήτας Χωνιάτης, P.G., CXL, 109. Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1340-1341.

[←101]: Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 533-537. Παλαμάς-Ταρωνίτης, σελ. 145.

[←102]: Βαρθολομαίος, P.G., CIV, 1405, 1393, 1408-1409. Ευθύμιος Ζυγαβηνός, P.G., CXXX, 1349.

[←103]: Ιωάννης Καντακουζηνός, P.G., CLIV, 648-649. Λάμπρος-Δυοβουνιώτης, σελ. 10-11, 19. Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp, passim.

[←104]: Για μια ανάλυση των βυζαντινών σφαλμάτων, βλέπε Eichner, “Nachrichten”, passim. Η προτροπή των Ricoldo-Κυδώνης, P.G., CLIV, 1048, είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτική από αυτή την άποψη. Το κεφ. 2 αφιερώνεται στην τακτική που πρέπει να ακολουθείται σε διαμάχη με έναν μουσουλμάνο. Οι μουσουλμάνοι είναι περίεργοι να ακούσουν κάτι για την πίστη των χριστιανών, αλλά οι χριστιανοί πρέπει να αποφεύγουν να τους παρέχουν πληροφορίες. Είναι πάντοτε πιο εύκολο να ξεκινάτε επιτιθέμενοι στην ψεύτικη πίστη των μουσουλμάνων, παρά να ξεκινάτε αποδεικνύοντας την αλήθεια του χριστιανισμού.

[←105]: Προκόπιος, Περί κτισμάτων, 1.2.12: καὶ φέρει μὲν χειρὶ τῇ λαιᾷ πόλον, παραδηλῶν ὁ πλάστης ὅτι γῆ τε αὐτῷ καὶ θάλασσα δεδούλωται πᾶσα, ἔχει δὲ οὔτε ξίφος οὔτε δοράτιον οὔτε ἄλλο τῶν ὅπλων οὐδέν, ἀλλὰ σταυρὸς αὐτῷ ἐπὶ τοῦ πόλου ἐπίκειται, δι’ οὗ δὴ μόνου τήν τε βασιλείαν καὶ τὸ τοῦ πολέμου πεπόρισται κράτος. προτεινόμενος δὲ χεῖρα τὴν δεξιὰν ἐς τὰ πρὸς ἀνίσχοντα ἥλιον καὶ τοὺς δακτύλους διαπετάσας ἐγκελεύεται τοῖς ἐκείνῃ βαρβάροις καθῆσθαι οἴκοι καὶ μὴ πρόσω ἰέναι. Βλέπε επίσης τα σχόλια στο Procopius of Caesarea, Buildings, Η. B. Dewing και G. Downey (Λονδίνο και Καίμπριτζ, 1954), σελ. 395-398. Σε μεταγενέστερη εκδοχή, T. Preger, Scriptores originum Constantinopolitarum (Λειψία, 1907), II, 159, το χέρι του υψώνεται εναντίον των Περσών.

[←106]: Vasiliev, “Quelques remarques sur les voyageurs du Moyen Age a Constantinople”, Melanges Charles Diehl (Παρίσι, 1930), I, 295. Στην περιγραφή του al-Harawi του 12ου αιώνα, η σφαίρα είναι ένας φυλαχτό που εμποδίζει τους Έλληνες και τους Άραβες να εισβάλλουν ο ένας στα εδάφη του άλλου. Για βιβλία προβλέψεων σχετικά με στρατιωτική επιτυχία Ελλήνων και Αράβων τον 10ο αιώνα, Liudprand of Cremona, Legatio, xxxix. Τον 8ο αιώνα πίστευαν ότι το άγαλμα προστάτευε την πόλη από την πανούκλα, Μιχαήλ Σύριος, III, 7. Khitrovo, Itinéraires russes, I, 228. De Clavijo-Le Strange, σελ. 72.

[←107]

Mandeville’s Travels, επιμ. και μεταφρ. M. Letts (Λονδίνο, 1953), II, 232-233:

«Και πριν από αυτή την εκκλησία υπάρχει το άγαλμα του αυτοκράτορα Ιουστινιανού σκεπασμένο με χρυσάφι. Κάθεται με στέμμα πάνω σε άλογο και κρατούσε χρυσό μήλο στο χέρι του, αλλά το κομμάτι αυτό έχει πέσει. Και αυτό σημαίνει ότι ο αυτοκράτορας έχασε μεγάλο μέρος της γης του και της κυριαρχίας του. Γιατί ήταν ο καλύτερος αυτοκράτορας των Ρωμαίων, της Ελλάδας, όλης της καλύτερης Ασίας, όλης της γης της Συρίας, της γης της Ιουδαίας, στην οποία βρίσκεται η Ιερουσαλήμ, και της γης της Αιγύπτου, της Αραβίας και της Περσίας. Αλλά έχασε τα πάντα εκτός μόνο από την Ελλάδα και τις χώρες που κρατά. Κάποιοι προσπάθησαν αρκετές φορές να βάλουν το μήλο πίσω στο χέρι του, αλλά δεν ήθελε να το κρατήσει. Αυτό το μήλο σημαίνει την κυριαρχία που είχε σε όλο τον κόσμο, η οποία έχει χαθεί. Το άλλο χέρι είναι υψωμένο προς την ανατολή, ως ένδειξη απειλής για τους κακούς»	(E, deutant celle eglyse est lymage Iustinien l’empereur, et est ycelui ymage de cuyure doret et est a cheual couronne. Et souloit tenir une pomme doree en sa main, mais elle est piece a cheute hors. Et dist on que ce signifie se que empereur a perdu grand partie de sa terre et de sa seigneurie. Car il souloit estre empereur des Romains, de Gresce, de toute Asia la meilleur, de toute la terre de Surie, de la terre de Iudee, en la quelle est Iherusalem, et de la terre degypte, darabie et de Persie. Mais il a tout perdu fors Gresce et le pays qui se tient seulement. Et aucuns ont cuidie pluseurs foiz a remectre la pomme en sa main, mais elle ne se voult tenir. Celle pomme signifie la seigneurie que il auoit sur le monde, qui est ront. Et lautre main il tient leuee contre orient en signe de mancier les malfaiteurs).
Schiltberger-Neumann, σελ. 137:
«To άγαλμα είχε για χρόνια ένα χρυσό μήλο στο χέρι του και ήταν σημαντικό, γιατί ήταν ισχυρός αυτοκράτορας πάνω από χριστιανούς και ειδωλολάτρες. Tώρα όμως δεν έχει πια δύναμη και το ίδιο ισχύει και για το μήλο»	(Das pild hat vor zeiten einen guldin apffel in der hand gehapt und hat bedut, daz er ein gewaltiger kaiser ist gewesen über cristen und über heiden. Aber nun hat er des gewalts nit mer, so ist och der apffel füder).

Για τη ζημιά που υπέστη το άγαλμα και τις επισκευές του 1317 που μπορεί να είχαν σχέση με την πτώση του «μήλου», Νικηφόρος Γρηγοράς, I, 275-277. Ο θρύλος του κόκκινου μήλου (kızıl elma), υιοθετήθηκε από τους Τούρκους, για τους οποίους συμβόλιζε την πολιτική κυριαρχία των απίστων. Βλέπε την ακόλουθη βιβλιογραφία: W. Heffening, Die Türkischen transkriptionstexte des Bartholomaeus Georgievits aus den Jahren 1544.-1548. Ein Beitrag zur historischen Grammatik des Osmanisch-türkischen, Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes, τομ. XXVII, αριθ. 2 (Λειψία, 1942), σελ. 22-37. Dawkins, “The Red Apple”, Ἀρχεῖον τοῦ θρακικοῦ λαογραφικοῦ καὶ γλωσσικοῦ θησαυροῦ, ἐπίμετρον ΣΤ’ τόμου (1941), σελ. 401-406. Ε. Rossi, “La leggenda turco-bizantina del Pomo Rosso”, Studi bizantini e neoellenici, V (1937), 542-553. P. E. Schramm, Sphaira, Globus, Reichsapfel: Wanderung und Wandlung eines Herrschaftszeichens von Caesar bis zu Elisabeth II. Ein Beitrag zum ‘Nachleberi’ der Antike (Στουτγκάρδη, 1958). Turan, “The Idea of World Domination among the Medieval Turks”, Studia Islamica, IV (1955), 89. J. Deny, “Les pseudo-propheties concernant les Turcs au XVIe siècle”, Revue des etudes islamiques, X (1936), 201-220. A. Fischer, “‘Qyzyl elma’, die Stadt (das Land) der Sehnsucht der Osmanen”, Zeitschrift der deutschen morgenlandische Gesellschaft, LXXIV (1920), 170-175. Babinger, “Qizil Elma”, Der Islam, XII (1922), 109-111. C. Brockelmann, Die Welt des Islams, V (1917), 283-285. N. Πολίτης, Παραδόσεις, I, 22, II, 658-674.

[←108]: G. Megas, “La prise de Constantinople dans la poesie et la tradition populaire”, Le cinq-centieme anniversaire de la prise de Constantinople, L’Hellenisme Contemporain (Αθήναι, 1953), σελ. 125-133. C. Mango, “The Legend of Leo the Wise”, Zbornik Radova Vizantoloshkog Institute, VI (1960), 59-94. B. Knos, “Les oracles de Leon le Sage. D’apres un livre d’oracles byzantins ΙΙΙustres rcemment decouvert”, Ἀφιέρωμα Μ. Τριανταφυλλίδη (Θεσσαλονίκη, 1960), σελ. 155-188. A. Kομίνης, «Παρατηρήσεις εἰς τοὺς χρησμοὺς Λέοντος τοῦ Σοφοῦ», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, XXX (1960-61), 398-412. Ε. Trapp, “Vulgärorackel aus wiener Handschriften”, Ἀκροθίνια Η. Hunger (Βιέννη, 1964), σελ. 83-120. Ο J. Nicolaides, Les livres de divination (Παρίσι, 1884), δημοσίευσε μια καραμανλήδικη εκδοχή αυτής της προφητικής λογοτεχνίας. Λάμπρος, «Μονωδίαι καὶ θρῆνοι ἐπὶ τῇ ἁλώσει τῆς Κωνσταντινουπόλεως», Ν.Ε., XIX (1925), 93-123. Bees «Ἀνακοίνωσις περὶ τοῦ ἱστορημένου χρησμολογίου τῆς κρατικῆς βιβλιοθήκης τοῆ Βερολίνου (Codex Graecus fol. 62-297) καὶ τοῦ Θρύλου τοῦ Μαρμαρωμένου Βασιλιᾶ», B.N.J., XIII (1937), 203-244 λς’. I. Dujciev, “La conquete turque et al prise de Constantinople dans la litterature slave contemporaine”, Byzantinoslavica, XVII (1956), 304-309. Βακαλόπουλος, Ἱστορία ΙΙ1, 156, και Η. Carney and J. Nicolaides, Folkore de Constantinople (Παρίσι, 1894), σελ. 47-49, για την ερμηνεία μιας επιγραφής υποτίθεται του Γεννάδιου Σχολάριου, η οποία προέβλεπε την ήττα των Τούρκων και την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης από το Ξανθόν Γένος. Για τις ιδέες για το τέλος του κόσμου, Vasiliev, “Medieval Ideas of the End of the World”, Byzantion, XVI (1942-43), 462-502. Ρ. Alexander, “Historiens byzantins et croyances eschatologiques”, Actes du XIIe Congres d’ Etudes byzantins (Βελιγράδι, 1964), II, 1-8.

[←109]: Ράλλης και Ποτλής, II, 388-391, III, 156. Euthymius Tornices, Papadopoulos- Kerameus, σελ. 182-183. Για λεπτομέρειες βλέπε κεφάλαια 3 και 4.

[←110]: Για τις notitiae βλέπε κεφάλαιο 4.

[←111]: Βλέπε κεφάλαιο 4.

[←112]: Νικήτας Χωνιάτης, 690. Παχυμέρης, I, 130-132. Βλέπε κεφάλαιο 3.

[←113]: Aksaray-Gençosman, σελ. 145. Ibn Bibi-Duda, σελ. 265. William of Rubruque-Wyngaert, σελ. 330-331. Όταν διέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, τον έφερε ο μητροπολίτης Πισιδίας. Συμμετείχε στην πατριαρχική λειτουργία της Αγίας Σοφίας, ήταν οικείος του πατριάρχη, αγκάλιαζε τις εικόνες κ.λπ. Παχυμέρης, I, 130-132, 174, 263-268. Νικηφόρος Γρηγοράς, I, 95. Ο φόνος του βεζύρη Γαβρά στα τέλη του 12ου αιώνα και η περιφορά του κεφαλιού του πάνω σε λόγχη κατά τη διάρκεια της γιορτής του Σταυρού στη Σεβάστεια, φαίνεται να δείχνει τον ίδιο τύπο εχθρότητας για την παρουσία Ελλήνων στη διοίκηση, Μπαρ Εβραίος, I, 330 και κεφάλαιο 3 πιο πάνω.

[←114]: N. and M. Thierry, Nouvelles eglises rupestres de Cappadoce (Παρίσι, 1963), σελ. 202. Ο Βασίλειος φοράει την ενδυμασία μουσουλμάνου αξιωματούχου. Η τοιχογραφία που παρουσιάζει τις μορφές τόσο του Βασιλείου όσο και της Θάμαρ μας παρουσιάζει έτσι ένα παράδειγμα σελτζουκικής αυλικής ενδυμασίας της εποχής.

[←115]: Λάμπρος-Δυοβουνιώτης, σελ. 11, 13, passim.

[←116]: Ιωάννης Καντακουζηνός, II, 588-589: ἀλλὰ καὶ πολλοὺς τῶν πρὸς τὴν ἀσέβειαν ὑπαχθέντων ἀνακαλέσατο λόγοις πείθουσα πρὸς τὴν αἵρεσιν τῆς ἀληθείας, οὕτω δὲ περὶ τὴν πίστιν ἀσφαλῶς πολιτευσαμένη καὶ τόγε εἰς αὐτὴν ἧκον ὑπὲρ αὐτῆς προκινδυνεύσασα πολλάκις, οὐδὲ τῶν ἄλλων ἀγαθῶν ἠμέλει, ἀλλὰ πάσῃ τρυφῇ καὶ πολυτελείᾳ χαίρειν εἰποῦσα, τὰ ὄντα τοῖς πένησι διεδίδου, καὶ πολλοὺς τῶν ἐπὶ δουλείᾳ παρὰ τῶν βαρβάρων ἀποδιδομένων ἐῤῥύετο, χρυσίον αὐτὴ παρέχουσα, καὶ πᾶσι σωτηρίας ἦν λιμὴν τοῖς δυστυχοῦσι Ῥωμαίων καὶ δεδουλωμένοις ὑπὸ τῶν βαρβάρων κατὰ συγχώρησιν θεοῦ. Miklosich et Müller, II, 394-395, ένα πατριαρχικό έγγραφο του 1400 αναφέρεται στον θάνατο (κάποτε πιο πριν) της Θεοδώρας, αφού είχε επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη και αναλάβει το μοναστικό σχήμα: Ἡ ἀοίδιμος καὶ μακαρῖτις ἐκείνη καὶ ἁγία μου βασιλίς, ἡ δέσποινα τῆς Ἀνατολῆς, κυρὰ Θεοδοσία μοναχὴ ἡ Καντακουζινή, εἰς τὴν τῆς Ἀνατολῆς ἀρχήν τε καὶ αὐθεντείαν ἔτι εὑρισκομένη.

[←117]: Άννα Κομνηνή, III, 29, 200-203. Κίνναμος, 21, 41-42, 63.

[←118]: Άννα Κομνηνή, II, 30, 202. Ο Ιωάννης Κόμνηνος συνέλαβε μεγάλο αριθμό από αυτούς στην Κασταμώνα, και οι Τούρκοι της Γάγγρας εντάχθηκαν στον στρατό του, Νικήτας Χωνιάτης, 27, 33-34. Κίνναμος 9, 15. Θεόδωρος Πτωχοπρόδρομος, P.G., CXXXIII, 1376. Ο Μανουήλ Α΄ είχε επίσης εκχριστιανισμένους Τούρκους στον στρατό του στη μάχη του Μυριοκέφαλου. Τα στρατεύματα του σουλτάνου τους καλούσαν συνεχώς να λιποτακτήσουν. Νικήτας Χωνιάτης, 243. Κίνναμος, 272.

[←119]: Άννα Κομνηνή, II, 81.

[←120]: Abu’l-Feda, R.H.C., H.O., I, 24.

[←121]: Γεώργιος Ακροπολίτης, I, 14. Γεώργιος Παχυμέρης, I, 263-268. II, 591, 609-613.

[←122]: Αυτή η διατύπωση εκδόθηκε στην P.G., CXL, 123-136, με βάση το Thesaurus Orthodoxae Fidei που αποδίδεται στον Νικήτα Χωνιάτη. Ο προσήλυτος πρέπει να επαναλάβει την απάρνηση μέσω διερμηνέα, σελ. 123. Βλέπε επίσης E. Montet, “Un riteul d’abjuration des musulmans dans l’èglise grecque”, Revue de l’histoire des religions, LIII (1906), 145-163, ο οποίος δίνει κείμενο και μετάφραση μιας τέτοιας διατύπωσης, πιθανότατα του 9ου αιώνα. Το παλαιότερο χειρόγραφο προερχόταν από τις περιοχές της Τραπεζούντας στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα.

[←123]: Νικήτας Χωνιάτης, 278-284. Bones, «Ὁ Θεσσαλονίκης Εὐστάθιος καὶ οἱ δύο ‘τόμοι’ τοῦ αὐτοκράτορος Μανουὴλ Α’ Κομνηνοῦ (1143/80) ὑπὲρ τῶν εἰς τὴν Χριστιανικὴν Ὀρθοδοξίαν μεθισταμένων Μωαμεθανῶν», Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, XIX (1949), 162-169.

[←124]: Για τα σχόλιά του, Ράλλης και Ποτλής, II, 498. Επίσης κεφάλαιο 3.

[←125]: Μερικοί από τους πιο εξέχοντες Τούρκους που μετατράπηκαν στον χριστιανισμό ήσαν οι ακόλουθοι: Ιωάννης Αξούχος, ένας Τούρκος που συνέλαβαν στη Νίκαια οι σταυροφόροι και που απέκτησε δύναμη υπό τον Ιωάννη Κομνηνό (Νικήτας Χωνιάτης, 14. Κίνναμος, 6. Θεόδωρος Σκουταριώτης-Σάθας, σελ. 188-189). Πουπάκης, «Ρωμαίος» «Περσικής» προέλευσης (Κίνναμος, 48). Προσούχ, αν και γεννημένος Τούρκος, ήταν Έλληνας από εκπαίδευση και ανατροφή (Κίνναμος, 73). Ο Ιωάννης Ισής ήταν Πέρσης μὲν τὸ γένος τροφῆς δὲ καὶ διαίτης μεταλαχὼν Ῥωμαϊκῆς (Κίνναμος, 238). Υπήρχαν πολλοί άλλοι, Κίνναμος, 129, 298. Νικήτας Χωνιάτης, 542. Θεόδωρος Σκουταριώτης-Σάθας, σελ. 545. Παχυμέρης, I, 329. Καντακουζηνός, II, 488. Ο Μανουήλ Παλαιολόγος-Trapp, σελ. 247, αναφέρει ότι οι μετατροπές Τούρκων ήσαν ακόμη συχνές στην εποχή του: εἶδον γὰρ ἐγὼ πολλοὺς τῆς ὑμετέρας θρησκείας, οἵ τῷ ἡμετέρῳ προσεληλύθασι δόγματι ὑπὲρ μὲν τούτου τὰς ψυχὰς προέσθαι προθυμουμένους.

[←126]

Για τους προσηλυτισμένους Τούρκους και Τουρκόπουλους στο Βυζάντιο και τα Βαλκάνια βλέπε τα ακόλουθα: G. Moravcsik, Byzantinoturcica, 2η εκδ. (Βερολίνο, 1958). Janin, “Les Turcs Vardariotes”, E.G., αριθ. 160 (1960), σελ. 437-439. Laurent, “Perses, Turcs asiatiques ou Turcs hongrois”, Sbornik v’ pamet na Petr Nikov (Σόφια, 1940), σελ. 275-279. “Une famΙΙΙe turque au service de Byzance, les Melkites”, Byzantinische Zeitschrift, XLIX (1956), 349-368. “Les bulles metriques dans la sigΙΙΙographie byzantine”, Ἑλληνικά, V (1932), 142-143, για το σώμα μουρτάτων στην αυτοκρατορική φρουρά, που αποτελούνταν από Τούρκους που μετατράπηκαν στον Χριστιανισμό, εξ ου και το όνομα μουρτάτοι. Grègoire, “De Marsile à Andernas ou l’lslam et Byzance dans l’epopée française”, στο Miscellanea Giovanni Mercati (Βατικανό, 1956), III, 452-456, για τους ἀτζουπάδες. Wittek, “La descendance chrétienne de la dynastie Seldjuk en Macedoine”, Echos d’Orient, XXXIII (1934), 409-412. Γ. Κονιδάρης, «Ἡ πρώτη μνεῖα τῆς ἐπισκοπῆς Βαρδαριωτῶν Τούρκων ὑπὸ τόν Θεσσαλονίκης», Θεολογία, XXIII (1952), 87-94, 236-238.

Για την καταγωγή των Γκαγκαούζων στα ανατολικά Βαλκάνια: W. Zajaczkowksi, “Gagauz”, EI2. Wittek, “Les Gagaouzes-Les gens de Kaykaus”, Rocznik Orientalistny, XVII (1951-52), 12-24. “Yazicioglu Ali on the Christian Turks of the Dobrudja”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XIV, (1952), 639-668. G. Balascev, «Ὁ αὐτοκράτωρ Μιχαὴλ Η’ ὁ Παλαιολόγος καὶ τὸ ἱδρυθὲν τῇ συνδρομῇ αὐτοῦ κράτος τῶν Ὀγούζων παρὰ τὴν δυτικὴν ἀκτὴν τοῦ Εὐξείνου», III Congres international d’ètudes byzantines (Σόφια, 1930). P. Mutafciev, “Die angebliche Einwanderung von Seldschuk-Türken in die Dobrudscha im XIII Jahrhundert”, Spisanie na Bulgarskata Akademiia na Naukite i Izkustva, LXVI, Kloni istor.-philolog. (1943), 1-129. H. Duda, “Zeitgenössische islamische Quellen und das Oguzname des Jazyğyoglu Alı zur angeblichen Besiedlung der Dobrudscha im 13. Jhd. n. Chr.”, σελ. 131-145, στο ίδιο περιοδικό. R. Tschudi, “Die Bekehrung des Kaighusuz”, Schweizerisches Archiv für Volkeskunde, XLVII (1951), 203-207.

Σύμφωνα με την αποκρυφιστική λογοτεχνία, όταν οι Έλληνες ξαναπάρουν την Κωνσταντινούπολη και καταστρέψουν την τουρκική αυτοκρατορία, το ένα τρίτο των Τούρκων θα σκοτωθεί, το ένα τρίτο θα εκδιωχθεί και το ένα τρίτο θα μετατραπεί στον Χριστιανισμό. V. Istrin, Otkrovenie Mefodiia Patarskago i apokrificheskiia videniia Daniila v vizantiiskoi i slaviano-russkoi literaturakh (Μόσχα, 1897), II, 141.